Nazim Hikmətin Azərbaycan səfərindən bəzi qeydlər...

Gecə vaxtı, zil qaranlıqda

Ulduzsuz, ağır dənizə qədər

Günəşli buğda zəmisidir Bakı şəhəri

Təpədəyəm.

Ovuc-ovuc çarpar üzümə işıq dənələri,

Havada "Rast" muğamı Bosforun suları kimi axar.

Təpədəyəm.

Uzaqlaşır ucsuz-bucaqsız ayrılıqda

Bir sal kimi ürəyim,

Gedər xatirələrin gerisinə,

Ulduzsuz, ağır dənizə qədər

Zil qaranlıqda...

"Vaxtilə katibi olduğum "Maarif və mədəniyyət" jurnalına şeirlər göndərirdi. Onunla məktublaşırdıq. Onu Bakıya dəvət etdim. 1927-ci ilin yayında ilk dəfə Bakıya gəlib, xalqımızın sosializm quruculuğu sahəsində əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərin canlı şahidi olub". – Süleyman Rüstəm.

...Bakı. Nazim Hikmət Azərbaycan yazıçılarının birinin maşınındadır. Maşın az çalxalasın deyə sürücünün yanında əyləşib. Bu an maşının günəşliyindən şairin dizlərinə bir şeir kitabı düşür. Henrix Heynenin. Bu Nazim Hikmət üçün təəccüblü olmur:

"Sürücülərin Heyneni oxumaları, kitab həvəskarı olmaları sovet adamları üçün təəccüblü bir şey deyil...İngiltərədə şeir oxuyan, kitab sevən sürücü zümrüd quşu kimi çox nadir bir şeydir. Türkiyədə 24 milyon əhali var, amma orada ən məşhur şairin şeir kitabı 5 min nüsxədən artıq nəşr edilərsə, bu, ədəbiyyat dünyasında bir hadisə olar. Üç milyondan bir qədər artıq əhalisi olan Azərbaycanda isə şeir kitabları orta hesabla 10 min nüsxə tirajla nəşr edilir".

Azərbaycan... Nazim Hikmət ölkənin bir çox yerlərini gəzir. Bu yerlərdə isə o hər dəfə bir insana rast gəlir. Hansı ki, sonralar onun ölümünə şeir yazacaqdı.

"Burada hara getdimsə, Səmədə rast gəldim. Hər şəhərdə, hər kənddə, hər məktəbdə, hər klubda, neft buruqlarının yanında, pambıq tarlalarında, hər evdə Səmədlə üz-üzə gəldim. Hər süfrədə qədəhimi onun qədəhi ilə toqquşdurdum..."

Azərabaycan-Anadolu kəndlərinin müqayisəsi

"Kirovabad-Qazax yolunda pambıq yığan kolxozçularla söhbət edirdik. Bir briqadir bacı elə güman etdi ki, biz məsul partiya, yaxud dövlət işçisiyik. O bizə dedi: "Kənddə vur-tut bir həkim və bir mama var. Beş yüz adam yaşayan bir kəndə bir həkimlə bir mama çatarmı? Bir mama da göndərmək lazımdır". Qulaqlarıma inanmadım. Azərbaycanda beş yüz nüfuzu olan kənddə bir həkimlə bir mama az hesab olunur. Mənim ölkəmdə, Türkiyədə isə 500 kəndə bir həkim düşmür... Anadolu kəndlisini xatırladım, ürəyim ağrıdı".

Nazim Hikmət Bakıda olduğu müddətdə Bülbülün ifasında "Koroğlu"nu izləyir, "Yeddi gözəl"dən zövq aldığını yazır, Filarmoniyada xalq mahnılarına, muğamlarına qulaq asdığını bildirir. Ən bəyəndiyi isə musiqili komediya teatrı olur.

""Məşədi İbad"ı, o ölməz əsəri, sonra Səid Rüstəmovla Süleyman Rüstəmin "Durna"sını gördüm. Ömrümün ən nəşəli iki gecəsini keçirdim. Rejissor Şəmsi Bədəlbəyliyə, artist Lütfəliyə və Qafarlıya, aktrisa Nəsibə Zeynalovaya pərəstiş edənlərin içində indi mən də varam..."

Ən maraqlı hallardan biri də Nazim Hikmətin "İldırımlı yollarla" baletini izləməsi üçün Leninqrada getməsidir.

Nazim Hikmət Azərbaycan ədəbiyyatını yaxşı bilirdi. Həm Nizami, Füzuli, M. F. Axundov, Sabir haqqında, həm də müasirləri Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Əhməd Cəmil, Rəsul Rza, Mikayıl Rəfili haqqında məqalələr təqdim edirdi. Eyni zamanda Bakının gözəlliyi haqqında müqayisəli yazılar yazırdı.

1957-ci il 15 oktyabr tarixli "Vışka" qəzetinə verdiyi müsahibəsində Nazim deyirdi:

"Bakı ilə məni köhnə dostluq əlaqələri bağlayır. Axı bu şəhərdə 1927-ci ildə mənim ilk kitabım nəşr olunub. Yalnız bundan iki il sonra onu mənim vətənim Türkiyədə az tirajla buraxıblar...Sizin şəhərdə düz 30 il bundan əvvəl olmuşam... 1937-ci ildə Xəzər dənizində təkcə balıq tutulurdu, indi neft də çıxarılır..."

Həmin ilin 20 oktyabr tarixli "Azərbaycan gəncləri" qəzetində Nazim İstanbulda qadağan olunan, Bakıda tamaşaya qoyulan əsərindən danışır:

"Bakıda mənim "Qəribə adam" əsərimi tamaşaya qoymuşlar. Lakin eynilə dənizin sahilində başqa bir şəhər də var. Bu şəhər mənim doğma İstanbulumdur. Bu şəhərdə mənim əsərlərimi tamaşaya qoymurlar, onları yasaq edirlər...Mən belə hesab edirəm ki, bugünkü gənclər mənim yaşıma çatmazdan əvvəl onları mən İstanbulda qarşılayacağam".

Nazim Hikmətin Azərbaycan haqqında bir neçə şeiri var. O şeirlərdən bəziləri Azərbaycana, xüsusən, Bakıya, bəziləri isə azərbaycanlı şair dostlarına yazılıb.

Azərbaycan haqqında yazdığı şeirlər içində "Neftə doğru", "Neftin cavabı", "Arpa çayının iki yanı", "Xəzər dənizi", "Bakıya gedirəm", "Otuz il sonra", "Gecə vaxtı Bakı" (bu şeir iki il öncə Londonda olimpiada ərəfəsində metroda vaqonlara vurulmuşdu) azərbaycanlı yazıçı-şairlər üçün yazdıqları içində isə "Səməd Vurğuna", "M. Rəfiliyə" şeirlərini qeyd etmək olar.

...Sonra gün gələcək,

Sənin başından keçən iş

Mənim də başımdan keçəcək, Səməd!...

Səməd Vurğunun ölümünə bu cür yazmışdı.

Və tələbələr önündə çıxışı...

Nazim Hikmətin Bakıda tələbələr önündəki çıxışı ali sovetin sədri, yazıçı Mirzə İbrahimovun başına bəla açır.

Belə ki, tələbələr önündə çıxış edən Nazim Hikmət deyir:

"Mən indi burada düşünürəm ki, bəlkə, mən görmədim, amma oğlum görəcək, necə İstanbulda da, bizim universitetdə də belə bir salon olacaq, oraya da Azərbaycandan bir şair gələcək, məsələn, indi burada şeir oxuyan bu qızcığaz gələcək. Siz məni necə qarşılayırsınızsa, onlar da onu elə qarşılayacaqlar. O şairdən bir istəyim var. O, oraya getdiyi vaxt mənim istanbullu gənclərimə desin ki, bizə də sənin Nazimin gəldi. Biz onu qardaş kimi bağrımıza basdıq və biz ona çox şeyi öyrətdik. Nə öyrəndisə bu dünyada, çoxunu bizdən öyrəndi. Bunu söyləməyi unutmasın. Və məndən salam söyləsin. Çünki, bəlkə, mən məmləkətə qovuşa bilmədim. Amma o mənim məmləkətimi görəcək".

(Bu ərəfələrdə Mirzə İbrahimov Azərbaycan dilinə dövlət statusu verilməsi haqqında fərman imzalamışdı)

Görüş zamanı tələbələrdən biri ilə Nazim Hikmət arasında belə dialoq keçir:

Ustad, əgər bir adam başqa dildə təhsil alırsa, evdə, işdə bu dildə danışırsa, bir sözlə, düşünəndə başqa dildə düşünürsə, onu azərbaycanlı hesab etmək olarmı?

Əgər bir adam Çin dilində oxuyursa, bu dildə düşünürsə, üstəlik də öz ana dilindən bixəbərdirsə, beləsini azərbaycanlı adlandırmaq çətindir.

Mirzə İbrahimov isə kəskin cavab verir:

- Belələri dönükdü, əclafdı!

İki il sonra Mirzə İbrahimov vəzifəsindən uzaqlaşdırılır...Amma ittihamlar qarşısında Nazim Hikməti müdafiə edir:

"Kimdir bu "inastranes"? - İngilis atteşesi, amerikan səfiri, yoxsa türk paşası? O öz vətənində təqib olunub Sovet İttifaqında sığınacaq tapan kommunistdir, sülh uğrunda mübarizdir! Siz isə qışqırırsınız - "inastranes", "inastranes"! Siz rəngləri tündləşdirməyi çox sevirsiniz. Bu, filosof danışığı deyil, partiya işçisi danışığı da deyil, yaramaz prokuror danışığıdır!"

1937.az