Ana səhifə Reportaj |
9 aprel 1946-cı ildə Ağdamın Abdal-Gülablı kəndində anadan olub 48 illik ömrünün 37 ilini kino sənətinə bağlayan istedadlı aktyor, rejissor, "Mozalan" satirik kinojurnalının bədii rəhbəri Ceyhun Mirzəyev yaşasaydı bu gün 68 yaşını qeyd edərdi.
Moskvada Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunun rejissorluq və aktyorluq fakültəsini bitirmiş, Bakı, Gəncə, Mahaçkalada bir sıra tamaşalara quruluş vermiş Həbib İsmayılov (1906-1966) 1943-cü ildən çalışdığı kinostudiyada bir neçə sənədli film çəkmişdi. Həbib İsmayılovun quruluş verdiyi "Ögey ana" (ssenari müəllifi Həbib İsmayılov. Anna Yan. 1958) filminin mövzusu şifahi və yazılı ədəbiyyatda dəfələrlə təkrarlansa da, özünün yeni həlli ilə diqqəti cəlb edirdi. Hələ film istehsalata buraxılarkən gürcü rejissoru Tengiz Abuladzenin R.Caparidze ilə yazdığı bu mövzuda "Ögey uşaqlar" ssenariyə əsasən film üzərində çalışdığı üzə çıxmışdı. Ssenarinin müqayisə edilməsi üçün göndərildiyi, "Gürcüstanfilm" kinostudiyasından gələn 29 may 1957-ci il tarixli məktubda: "bir birindən kəskin fərqli" bu ssenarilərin birinin "kənddə yeni ailənin qurulmasından, ögey ananın oğulluğunun sevgisini, inamını mühitin maneələrinə baxmayaraq qazanmaq cəhdindən, qalibiyyətindən" digərinin isə "şəhərdə atanın qoyub getdiyi kimsəsiz uşaqlara sahib çıxan fədakar anadan" (АРДЯИА. фонд 330, ситйащы 5. сахлама ващиди 273) bəhs etdiyi təsdiqlənir. Filmdə atasının şəhərdən gəlişinə sevinərək geyinib-kecinib atlanaraq Qurbanəli kişi və çoban Ayazla pişvaza çıxan İsmayılın (Ceyhun Mirzəyev), onunla görüşə can atan atası Arifin (Fateh Fətullayev) yanındakı yad qadını, onun kiçik qızını çaşqınlıqla qarşılaması qarşıdurmanı həmən göstərir. Kəndin yeni həkimi Dilarə xanımın (Nəcibə Məlikova) həm də İsmayıla ana olacağını Qurbanəli kişinin dilindən eşidən İsmayılın atını minib aradan çıxması ilə kəndə gedən yolun qarşısını kəsən sıldırım qayanın təsviri dramaturji modelə qoşulacaq gələcək məkanı göstərir.
Geoloqların dağlarda tapdıqları faydalı qazıntılara yolun məhz İsmayılın atasının açdığının bildirilməsi süjeti fabulaya bağlayır. Plov süzən Qəmər nənənin, Fatmanisə qarının (Nəsibə Zeynalova) heyrətlənməsinə, İsmayılın yaylağa qaçmasına rəğmən Arifin Dilarəni ruhlandırması ümidverici amilə çevrilir. Yataqda yuxulayan İsmayılı Arifə bənzədən Dilarənin nəvazişi ana kimi qəbul ediləcəyinə inamı artırır. Fırlanan oyuncaq meymuna, qol saatına sevinən İsmayılın atasının Cəmiləni öpməsinə qısqanması, bikefliyin səbəbini soruşan Qəmər nənənin kövrəlməsi, Fatmanisə qarının: "Ax, ögey ana!" deməklə problemi qabartması melodramanın modelini cızır. Qol saatının Dilarə xanımın hədiyyəsi olduğunun bildirilməsi ilə yumşalan İsmayılın bir an fikrə gedərək atasının onu da tikintiyə aparmasını xahiş etməsi, ögey ana ilə ağrılı yaxınlaşma prosesinə hələ hazır olmadığını bildirir. Səmədin yol çəkməyə gedəcəyi ilə qürrələnən İsmayılın pis qiymətlərini yada salaraq: "Qol saatını ögey anan bağışlayıb?" deyə sancması, Dilarə xanımın tələb etdiyi gündəliyin gizlədilməsi, nəvəsinə qahmar çıxan Qəmər nənənin: "Yetim balam" xitabı ilə yatağı yığışdırması, nümunə göstərilən Cəmilənin başına ağacdan almaların "yağması" strukturu nizamlayır.
Gündəlikdəki ikilərdən xəbərdar olan Dilarə xanımın İsmayılın tikintiyə aparıb-aparmamasından asılı olmayaraq bu məsələnin Arifə bildirilməsini təklif etməsi gözönü hadisədə əksini tapır. Gündəliyi ərinə verməklə satqın kimi qəbul edilən Dilarə xanıma Qəmər nənənin qəzəbi münaqişənin tərəflərini üz-üzə qoysa da, qızının ölümünə yanan anaya Arifin bəraət qazandırması, İsmayılın rəğbətinin qazanılacağına ümid edilməsi mövzu həllinə yönəlir. Xorun sədaları altında tikintiyə yollananların fonunda heybəsini hazırlayan İsmayılın çəpərə dırmaşaraq atasının dalınca hönkürtü ilə ağlaması, Fatmanisə qarının: "Ögey ana" xitabından sonra anasının portreti qarşısında diz çökərək qolundan çıxartdığı saatı Dilarənin üstünə atması əşyanı yeni kontekstdə canlandırır. Xorla oxuyaraq təcrübə sahəsində çalışan məktəblilərin arasında fəaliyyətsiz qalan İsmayıla Dilarə xanımın xahişi ilə hasarı rəngləmək üçün rəng və fırçanın verilməsi isə ideyaya doğru yolu səciyyələndirir.
Mahnının mətnində İsmayılın tikintiyə getmədiyinə sataşan Səmədlə əlbəyaxa olmasına müdaxilə edən Dilarənin dağlara üz tutaraq daş uçqunlarından, asma körpüdən keçən İsmayılı səsləməsi gözlənilən əsas hadisələrin məkanını hazırlayır. Yaylağa qalxıb dərdini, evə qayıtmamaq qərarını çoban Ayaza danışan, ağsaqqalın oxumaq haqqında tövsiyyəsini dinləyən İsmayılın çomağı götürüb sürünü otarması onun daxili təbəddülatlarının səngidiyini göstərir. Tikintidə çalışanların nahar fasiləsində üzünü təraş edən işçinin xanəndə Əbülfət Əliyevin səsilə: "O, körpəmin anasıdır" mahnısını oxuması ilə yenidən strukturda görünən Arifə ağsaqqal Hüseyn kişinin evə dəyməsini, uşağın qayğısına qalmasını məsləhət görməsi problemi də qaytarır.
Qulaqlarında Arifin: "Mənim ən böyük arzum budur ki, İsmayıl səni sevsin, səni "Ana" deyə səsləsin, sən də, ona mehriban bir ana olasan" cümləsi səslənən Dilarənin Şövkət xanım Ələkbərovanın səsilə lay-lay oxuması musiqi motivini uzatması nəzərdən qaçmır. Dilarənin dərman verdiyi qadına "müalicə" üçün sarımsağı eşşək südündə qaynadıb qırmızı istiotun əlavə edilməsini məsləhət görən Fatmanisə qarı cahilliyin timsalına çevrilməklə mənfi personaj ifşa edilir. İsmayılı fərsizlikdə günahlandıran Cəmilənin yarasa ilə cəzalandırılması personajlararası ziddiyyətin vizual həllini verməklə Dilarənin mövqeyini önə çəkir. Əlindən sapandı alınıb sındırılan İsmayılın dəftərə yazdığı "Ögey ana" kəlmələri mövzunu əhatələndirən filmin adını qabardır. Bu yazını oxumaqla qəm dəryasına qərq olan Dilarəni pəncərə önündəki budaqların arasından seyr edən İsmayıl tamaşaçı mövqeyinin formalaşmasına imkan verir. Tikintidən gələn atanın həmən baxmaq istədiyi gündəliyi gizlədən Dilarəyə rəğbəti yaranan İsmayılın bir əl hərəkətilə qlobusu fırlatması vizuallığı gerçəkləşdirir. Yağışlı havada, gecə gələn Qurbanəli kişinin yaralanan Ayazın üstünə Dilarə həkimi aparmaq istəməsi yeni hadisəyə keçid edir. Dostu Ayazdan nigaran qalan İsmayılın "Ayaz ölür?" sualı ilə pənah gözləməsi, Dilarə xanımın ona ümid verərək Qəmər nənəyə uşaqlardan muğayat olmağı tapşırması ziddiyyətin tərəflərini təmsil edən personajları fabula daxilində yaxınlaşdırır. Tufanlı havada Qurbanəlinin köməyilə asma körpünü çətinliklə keçən Dilarə xanımın Ayazın imdadına çatması, özünü yaylağa çatdıran İsmayılın sağalan xəstədən: "Anan məni ölümdən qurtardı" kəlmələrini eşitməsi mövzu həllinə istiqamətlənir. Aşığın oxuduğu "Cəlili" havasını dinləyənlərin fonunda İsmayılın ağızlarını analarının əmcəyinə çatdıran quzulara baxması, asma körpünün ətrafını müşahidə etməklə tapdığı itmiş çəkmə tayını evə gətirməsi ideyanı reallaşdıran mərhələyə çevrilir.
Güzgüdəki əksində razılıqla gülümsəyən Dilarənin bağdan çiçək yığa-yığa "Mənlə danış, gül oğlum" mətnli mahnı oxuması, hədiyyə saatı qoluna bağlamaq istəyən İsmayılın vaxtilə "Ögey ana" yazdığı vərəqi cırıb atması hadisələri dramaturji düyünün açılışına yönəldir. Meşədəki qaya parçası üzərində dərslərini hazırlayan İsmayılın hələ ki, ona bir dəfə də, "Ana" demədiyindən gileylənən Dilarəyə bozaran Qəmər nənənin "İsmayıl öz doğma anasını yaddan çıxarıb sənə ana deməyəcək" xəbərdarlığından sonra kamançanın həzin naləsi altında uşağın ölmüş anasının portretini divardan çıxarıb uzun-uzadı nəzərdən keçirməklə tərəddüdünü göstərməsi dramaturji düyünün açılışını maneələri dəf etməklə həyata keçirərək hadisəliliyi artırır. Dərslərini hazırlaması barədə Dilarə xanımın məktubunu atasına çatdıraraq ağır texnikaya baxıb həvəslənməklə yolçəkən olacağını bildirən İsmayılın partlayıcılar üçün dəliklər açılan qayanın üstündəki pardaqlanmış çiçək kolunun itburnu olduğunu öyrənməsi bu bitkinin dramaturji struktura qoşulmasını nizamlayır. "Kəndimiz" mahnısının meşədə gəzən İsmayılın dilindən səslənməsi epizodu nikbin notlarla tamamlayır.
Tikintidən aldığı təəssüratı uşaqlarla bölüşən İsmayılı "Niyə doğma atanın yanında qalmadın, ögey anan yadına düşdü?" sözləri ilə sancan Səmədlə növbəti qalmaqaldan sonra İsmayılın çayı keçirmək üçün qolları üstünə götürdüyü Cəmilənin suya düşərək soyuqlayıb xəstələnməsi "bacı-qardaş" ziddiyyətinə sığal çəkməklə finala zəmin hazırlayır. Cəmilənin sağalması naminə həyatını təhlükəyə ataraq qaya üzərindəki itburnu çiçəklərini dərməyi bacardıqdan sonra partlayışdan huşunu itirən İsmayılı Dilarə xanımın yenidən həyata qaytarması analığın təzahürünə çevrilir. Və özünə gələn İsmayılın gözlərini açaraq ona nəvaziş göstərən Dilarə xanıma "Ana. Anacan!" deyərək boynuna sarılması ideyanın təntənəsinə çevrilir. Beləliklə xüsusən Ceyhun Mizəyevin istedadı hesabına tarixən eyni istiqamətdə işlənmiş ögey ana personajı yeni bədii həllini tapır. İsmayıl haqqında kino tənqidçisi NatalyaTolçenovanın "İskusstvo kino" jurnalının 1959-cu il 10-cu sayındakı "Ekranın özündə və yanında" məqaləsindəki: "Demək lazımdır ki, beşinci sinif şagirdi Ceyhun Mizəyev bu rolda sadəcə təkrarolunmazdır. Qalan aktyorları sentimental melodrama tez-tez karıxdırır" fikri peşəkarın səlis müşahidəsidir.
Filmin müzakirəsi zamanı ağlaşmanı ucuz melodramatizm sayaraq uşaqlara pis təsir göstərəcəyini öncə görən dramaturq Sabit Rəhmanın gələcəyin aktyoru saydığı "İsmayıl"ı studiyanın tapıntısı hesab edərək: "Onun üçün məxsusi ssenarilər yazmaq gərəkdir" fikrini səsləndirir. Bu zəif ssenarinin istehsalata buraxılmasının səhv olduğuna əvvəldən diqqət çəkildiyini yada salan, Dilarə xanımın itirdiyi, İsmayılın tapdığı çəkmələri artıq, hasarın rənglənməsini, uşaqların dalaşmasını qeyri dramaturji hesab edən Hüseyn Seyidzadə: "Oğlan tapıntıdır. O, hiss edərək oynayır" deməklə Ceyhun Mirzəyev üçün məxsusi ssenarilər yazılması fikrini dəstəkləyir. Filmdə musiqinin həmişə yerində olmadığını bildirən Ədhəm Qulubəyov isə İsmayılın bəzən mənfi təsir bağışlamasında rejissoru günahlandırır. Filmdəki göz yaşlarını saxlamağın tərəfdarı olan Muxtar Dadaşov: "Mahnılar isə həddən artıq çoxdur. Onlara gərək yoxdur, bu operetta deyil axı!" cümlələrini səsləndirir. Sonda söz verilən Həbib İsmayılovun: "Deyilənlərdən belə çıxır ki, film alınmayıbdır, hamısını atmaq gərəkdir. Biz yoldaşların dedikləri barədə düşünərik, ayrı-ayrı məsləhətlərin xeyrinə əmin olsaq şübhəsiz ki, nəzərə alarıq" (АРДЯИА. фонд 330, ситйащы 5. сахлама ващиди 273) cümlələrindən sonra təkcə qəbristanlıq səhnəsini atan rejissor dözümünü nümayiş etdirir.
Film haqqında yazılan pozotiv, neqativ resenziyalar arasında Nelli Hacınskayanın: "Çox zaman mahnının, musiqinin bolluğundan dramaturji film də operettaya çevrilirdi. Beləliklə "Ögey ana" filmində sıralanan kolxozçular marş sədaları altında yol tikintisinə gedir; analıq oğulluğunun çarpayısı üzərində oxuyur; üstəlik rejissorun kolluqda gizlətdiyi uşaqların xoru da oxuya-oxuya meşədə gedən oğlana qoşulur; çiçək yığa-yığa oxuyan anadan sonra da uşaqlar yenidən oxumağa başlayırlar" (Гаджинская Н.Ш. Киноискусства страны огней. М., 1971. с.49) müşahidəsi həqiqəti analitik metodla üzə çıxarsa da, qüsurları ilə birgə hələ ki, qocalmayan bir ekran əsərini Həbib İsmayılov tamaşaçılara bəxş etdi.
***
Qarabağ mövzusunda 1993-cü ildə ərsəyə gələn "Fəryad" (ssenari müəllifi V.Mustafayev. 1993) filminin rejissoru və baş rolun ifaçısı kino tariximizin incilərindən olan "Ögey ana" filmindən İsmayıl kimi məşhurlaşan Ceyhun Mirzəyevdir. Strukturunda sənədli hadisələrin və faktların bərpasından geniş istifadə olunan filmin ilk epizodlardan erməni millətçilərinin törətdikləri vəhşiliklər hadisələrə təkan verir. Belə ki, haqqı benzinlə ödənilməklə işğal zonasında azyaşlı qızı zorlayaraq öldürmüş erməninin adını öyrənərək, qaça-qaça düşmən səngərinin üzərindən keçməklə günahkarı qətlə yetirən İsmayılın əsir düşməsi mövzu istiqamətini qabardır. Ermənilər tərəfindən davamlı olaraq vəhşicəsinə döyülən, ayaqqabıları belə yaralı ayaqlarından çıxarılıb mənimsənilən İsmayılın sərhədsiz həkimlər birliyinin xaricdən gəlmiş üzvünün müdaxiləsi ilə ölümdən qurtarması, dəyişdirilmək üçün Xoren adlı erməni əsirinin ailəsində, zirzəmidə saxlanılması əsas məkanı təqdim edir. Hadisələri idarə edən erməni komandiri Armen Xaçaturyantsın (Məlik Dadaşov) daim gəlib-getdiyi, top mərmilərindən ətrafdakı tikililər dağılsa da, yalnız bu evin salamat qalmasının vurğulanması, sanki qərargaha çevrilən bu məkanı diqqət mərkəzində saxlayır. Yaralı İsmayılın ekskursiyaya gələn məktəblilərə düşmən kimi təqdim olunması, Xocalının, Şuşanın, Laçının işğalının bayram edilməsi işğalçı erməni millətçiliyinin mənfur niyyətinin açılmasına yönəlsə də, Xorenin arvadının danışdığı yuxularında günbəgün ərinin başını və nəhayət "ən vacib bədən üzvünü" itirməsi barədə söhbətlərin sadəcə gülüş doğurmağa yönəlməsi əsassız görünür. Erməni Vardan Mamikonyanın türk atlıları ilə döyüşlərdən qalib çıxması ilə bağlı mövzu fantaziya, Xaçatur Abovyanın, Silva Kaputikyanın əsərlərindən səhifələrin təqdimatı ziddiyyətin bir tərəfini canlandırsa da, atılan mərmilərdən qaçaraq hamının zirzəmidə gizləndiyi bir məqamda ölümlə əlləşən yaralı İsmayılın onun üzərinə əyilən Armen Xaçaturyantsın cibindən götürə bildiyi kibritlə evə od vurması və körpə erməni uşağını məhv olmaqdan xilas etmək naminə həyatını təhlükəyə atması epizodu azlıq edir.
İsmayılın epizodlarda görünən, filmin operatoru Kənan Məmmədovun oynadığı coğrafiya elmləri doktoru Sumbat Sumbatyanın tərtib etdiyi xəritəni göstərərək: "Bütün dünya bilir ki, Qarabağ böyük Ermənistanın bir parçasıdır!"- deyən Armen Xaçaturyantsın üzünə tüpürməsindən sonra işgəncələrə məruz qalması filmin əvvəlindəki qətl hadisəsindən sonra ikinci daxili müqavimətin təzahürünə çevrilir. Bizim uzaqvuran topların darmadağın etdiyi evin qalıqları arasından Armen Xaçaturyants başda olmaqla çıxan erməni hərbiçilərin təsviri üzərində İncildən dini ayinin titrlərdə yazılması isə müəmmalı görünür. Filmin sonunda İsmayılın marş sədaları altında Xoren də, daxil olmaqla on nəfər əsirlə dəyişdirilməsi qoyulan problemin həllinə, torpaqlarımızın azadlığı ideyasına yönəlmədiyindən film yarımçıqlıq təsiri bağışlayır. Əsir düşmüş İsmayılın iki mövzu-xatirəsində "Ögey ana" filmindən kadrlardan istifadə olunur; döyülərkən anasının fotoşəkili qarşısında hıçqıran, cəbhəyə yollandığını xatırlayarkən atasının arxasınca ağlayan balaca oğlanın təqdimatı qəhrəmanın sonrakı həyatının yaşandığını bəlli edilir. Əlbəttə ki, bu cəhd dramaturji prinsiplə yerinə yetirilmədiyindən təsadüfi görünməklə ciddi əhəmiyyət daşımasa da, personajın deyil, aktyorun həyatının bərpası baxımından maraqlı görünür. Filmin drmaturji modeli dəqiq olmasa da, İsmayılın döyülməsində ifratçılığa, naturalizmə yer verilsə də, aktyorlarla iş və mühitin təqdimatı yetərincə peşəkar səviyyədə həyata keçirilir. Xüsusən xalq artisti Məlik Dadaşovun yaratdığı Armen Xaçaturyants personajının bitkinliyi diqqəti cəlb edir.
29 noyabr 2008-cu il tarixli "Mədəniyyət" qəzetində kinoşünas İntiqam Hacılının "Qarabağ savaşı filmlərdə" məqaləsindəki: " "Fəryad" filminin süjeti bir qədər Sergey Bondarçukun "İnsanın taleyi" filminə bənzəyir. Burda müharibə fondur, əsas mövzu əsir düşmüş İsmayılın mənəvi cəhətdən məhv olmamaq, ucuzlaşmamaq üçün öz-özü ilə apardığı mübarizədir" fikirləri tutarlı səslənir.
16 oktyabr 2009-cu il tarixli "Mədəniyyət" qəzetində jurnalist Gülcahan Məmmədlinin: "Məlumlar, naməlumlar, bir də…" məqaləsində bu film barədəki: "…düşmən çox zəifdir, axmaqdır, biz hamıdan güclüyük, qüdrətliyik, vətənpərvərik, amma qələbəyə hələ çox var" qənaətləri dəqiq müşahidədir. Və əlbəttə ki, həyatda və bu son filmində daim Qarabağ dərdini yaşayan vətəndaş mövqeli Ceyhun Mirzəyevin son "Fəryad"ı yaşamaq hüququ qazanır. Kinomuzun parlaq siması olan Ceyhun Mirzəyevin filmi tamamlamaq ərəfəsində dünyasını dəyişməsi, ağrılı olsa da, ssenari müəllifi V.Mustafayevin montaj-səsləndirmə prosesini həyata keçirməsi mənəvi məsuliyyətin təzahürünə çevrildi.
Tarix
2014.04.09 / 18:08
|
Müəllif
Aydın Dadaşov
|